Het uur van de olifant

“Actief geweest in Nederlands – Indië en later burgemeester op Texel.”  Luisterend met slechts een half oor ving ik een flard op van een boekbespreking op Radio 1. Meteen was mijn belangstelling gewekt en uit mijn geheugen dook Kees (C.) de Koning op die van 1950 tot 1968 onze burgervader was. Hij kan het niet zijn, want het ging over de Atjehoorlog die begon in 1873 en eindigde in 1942. Een zwarte bladzijde in onze geschiedenis.

Het besproken boek Het uur van de olifant door Otto de Kat, verscheen bij Van Oorschot waar men een fijne neus heeft voor bijzondere auteurs, waaronder onze ‘eigen’ Nico Dros, die met Madoc genomineerd is voor de Libris Literatuurprijs 2022.  Ook de Kat stond met eerder werk op de voordracht voor diverse literaire prijzen.

Zijn nieuwe roman is gebaseerd op ware gebeurtenissen en bestaande personen, die hij met dichterlijke vrijheid tot leven wekt. Centraal staan de verschrikkingen in de Atjehoorlog aan het eind van de 19^e eeuw. “Gaat het vergeten worden wat we in Atjeh hebben aangericht, gaan onze kinderen het zich herinneren, zullen onze kleinkinderen er nog enig benul van hebben? Verdwijnt het allemaal, lost het op, alsof het er nooit is geweest?”

Enig onderzoek mijnerzijds wees uit dat de schrijver familie moet zijn van Egbertus Gerrit Gaarlandt die van 1911 tot 1915 burgemeester was op Texel. Hij staat model voor het personage Maxim, oud-KNIL-officier. Tijdens een bezoek van zijn vriend W.A. (schuilnaam) herbeleven zij hun gezamenlijke dienstjaren in de Atjehoorlog. Maxim lijdt sindsdien aan nachtmerries door wat hij heeft gezien en gedaan.

Zijn empathische vrouw Roy ziet met lede ogen aan hoe die afschuwelijke periode hem ziek maakt. Psychiatrische behandeling brengt enige verlichting. W.A. heeft onder het pseudoniem Wekker een vernietigende reeks artikelen geschreven over de oorlogsmisdaden in Atjeh. Zijn aanklachten brachten Nederland in grote beroering. Oorlog is van alle tijden. Onwillekeurig zie je overeenkomsten met de strijd in Oekraïne. Het eerste hoofdstuk is geschreven vanuit het perspectief van Tjoet Nja Dinh, een legendarische verzetstrijdster.

“De Nederlanders haatten en vreesden haar, ze begrepen niets van haar. Patrouilles joegen op haar, en over de hele archipel klonk het bevel: ‘Vindt Dinh!’ Ze trok dwars door haar Atjeh. In alle hoeken en gaten dook ze op. Ze bracht hoop en opstand, vervloekte haar tegenstanders en hun handlangers, de Ambonezen en Soedanezen en Javanen. Ze voerde haar troepen door oerwoud en bergen, legde hinderlaag na hinderlaag, doodde zoveel ongelovigen als ze kon en ontsnapte talloze malen. (…)”

In de zomer van 1909 wandelt burgemeester Maxim met vrouw en kinderen langs het strand van Texel, dat ‘een stuk breder was dan dat van Padang’. W.A. heeft per telegram laten weten dat hij de volgende dag met de Dageraad de oversteek naar Texel maakt. Een onverwacht bezoek dat Maxims’ toekomstplannen en rust verstoort. In gedachten verzonken aan de vloedlijn keert hij terug naar Atjeh en beleeft alles opnieuw.

“Er waren niet genoeg dragers, ze moesten twee doden en acht gewonden zien mee te krijgen. Zijn brigade was uitgeput, had zo goed en kwaad als het ging een kamp opgeslagen tussen wat bomen en struiken. Ze waren van alle kanten ingesloten.”

De gesprekken en de herinneringen van de twee vrienden brengen hun verleden onontkoombaar dichtbij: heimwee, weerzin, schuld en zelfs vormen van geluk. Roy toont veel begrip en medeleven. Wie eenmaal een stap in Indië heeft gezet, komt er niet meer van los. Door het realistische, historische decor is Het uur van de olifant een indrukwekkende leeservaring.

Mijn grootvader van vaderskant was adjudant-machinist bij de marine. Zijn verhalen over Nederlands-Indië gingen nooit over die oorlog. Hij beperkte zich tot humoristische anekdotes. Slechts één heldendaad: hij was een van de begeleiders van het transport, waarmee de revolutionaire student Soekarno werd overgebracht naar de gevangenis in Bandung.