Omdat de muze

Al vaker heb ik betoogd dat de afbeelding op de voorzijde (cover!) van een boek doorslaggevend kan zijn om het wel of niet op te pakken van de tafel met nieuwe titels. Als ik een klant adviseerde kon het gebeuren dat men het aangereikte exemplaar zonder te openen een paar keer ronddraaide en het teruglegde met de opmerking “Lijkt me niks”.

Foute inschatting? Niet getreurd, maar opnieuw de bevestiging hoe belangrijk de uitstraling van een boek is. Juist in deze tijd waarin het beeld steeds meer domineert. Deze gedachten kwamen bij mij op bij de debuutroman Omdat de muze van Brigitte de Swart. Het omslag is getooid met een somber, maar intrigerend portret van de schilder/beeldhouwer Sara de Swart.

Zij is geboren 1861 en maakte met slechts enkele jonge vrouwen deel uit van de vermaarde kunstenaarsgroep de Tachtigers. Bekende leden zijn onder anderen Breitner, Israëls, Toorop, Veth en Voerman. Sara is populair vanwege haar eigenzinnigheid, liefde voor kunst en haar vrijgevigheid. Ze koopt veel kunstwerken en ondersteunt armlastige kunstenaars.

De auteur is verre familie van Sara: “Zonder mijn tante Truus de Swart en mijn oom Harry de Swart, die talloze archieven afstruinde voor het stamboomonderzoek, zou deze roman er nooit zijn gekomen.” Met dit materiaal en veel (kunst-)historisch onderzoek brengt zij Sara en de bewogen jaren rond de vorige eeuwwisseling tot leven.

Sara heeft helaas een moeizame verhouding met haar moeder. Naarmate ze ouder wordt, groeien zij steeds verder uit elkaar. Met haar vader, de succesvolle negentiende-eeuwse kunstschilder Corstianus Hendrikus de Swart, kan zij goed overweg. Verwante zielen. Ze is talentvol en ontwikkelt zich vooral in de beeldhouwkunst.

“Ze loopt naar de hoek waar haar beelden op gestapelde krukjes zijn uitgestald. Haar vingers glijden langs het gladde, lange lijf van de jongen met de schildpad, een gevoel van weemoed sijpelt haar lichaam binnen. Dat gebeurt de laatste tijd steeds als ze de jongen met de holle ogen aankijkt en zijn wezenloze blik opnieuw niet te vangen blijkt. Het is de herkenning, denkt ze, van stelselmatig niet gezien worden en je daarom terugtrekken in jezelf, uit zelfbescherming.”

Dit citaat bevat de kern van deze aangrijpende roman. Sara’s moeder heeft als peuter een drama meegemaakt dat haar verdere leven bepaalt. Op latere leeftijd houdt het haar nog steeds intensief bezig, ten koste van liefde en aandacht voor Sara, die haar moeder niet meer begrijpt. Bovendien ontdekt zij dat zij zich niet tot mannen maar tot vrouwen voelt aangetrokken. In de artistieke kringen waarin zij verkeert, geeft dat meestal weinig problemen.

Behalve voor de schilder Eduard Karsen die hopeloos verliefd raakt op haar. Nadat Sara hem definitief heeft afgewezen, start hij een haatcampagne tegen haar en haar vriendin Boukje, middels lasterbrieven aan collegae en zelfs aan Sara’s oude vader.  “ Zedelijke mensenmoord (…) Mejuffrouw De Swart heeft samen met mejuffrouw Van Mesdag een complot gesmeed tegen de mannen om hen heen, hun zogenaamde vrienden, met mij als eerste slachtoffer.” Een scheidsrecht veroordeelt Karsen. Hij moet onmiddellijk stoppen met zijn onbezonnen acties.

De moeder van Sara wordt depressiever en maakt op navrante wijze een eind aan haar leven. In haar nalatenschap bevinden zich schriften met brieven bestemd voor haar man en dochter. Daarin wordt duidelijk wat zich langgeleden heeft afgespeeld en waarom het moederschap haar zo zwaar viel. Sommige bekentenissen zijn hartverscheurend en verdrietig.

Brigitte de Swart heeft een heldere stijl met weinig opsmuk en vermijdt sentimentaliteiten. Haar realistische beschrijvingen van het dagelijks leven versterken de sfeer. De relatie van Sara met haar grote liefde Emilie Van Kerckhoff blijkt de emotionele rode draad in deze bijzondere geschiedenis, spelend in een periode toen homoseksualiteit maatschappelijk in een ander daglicht stond.  Omdat de muze schildert het unieke levensverhaal van een kunstenares die haar eigen keuzes durft te maken, tegen de stroom van de tijd in. Boeiend en ontroerend.

Omdat de muze – Brigitte de Swart | Ambo|Anthos, gebonden 285 blz. € 23,99